سيكؤلاريزم ضية ؟
سيكؤلاريزاسيؤن بة ثرؤسةيةك ناوزةند كراوة كة لة ويَدا لة طرنطى مةزهةب , ض لة كؤمةلَطاو ض لة زةينى تاكةكاند بةرةبةرة كةم دةبيَتةوة , لة ووشةى لاتينى (seaculum)بة واتاى ضاخ , سةردةم , نةوةيان رِؤحى سةردةم وةرطيراوة , سة سةدةى ضوارةم و ثيَنجةم بةواتاى "دنيا"ش بةكارهيَنراوة , يةكةمجار كة ووشةى سيكؤلار بة واتاى نزيك بة ضؤنيةتى بةكارهيَنانى ئةورِؤيي بةكار برا , لة رِيَكةوتننامةى فيَستظالَيا لة 1848 بوو كة نويَنةرانى فةرِانسة ئةم ووشةيان بة واتاى رِطواستنى مولَك و داراييةكانى كلَيسا بة دةولَةت واتة دةسةلاَتدارانى سياسى "غةيرى رِؤحانى" بةكاريان هيَنا , لة سةدةى هةذدةم و و لةرِةوتى شؤرِشى فةرِانسة لة رِةوتى رِاطواستنى داراييةكانى كلَيَسا بة دةولَةت لة هةموو بياظيةكانى ذيان رِةنطيداوةية , لة سةدةى نؤزدةهةم واتاى " شةرِخوازانة "ى رِيَك ة ثيَك كردنى كارو بارى ذ]ان بة بيَ يارمةتى وةرطرتن لة "ميتافيزيك"وة ثالَ سيكؤلاريزم درا . هةرضةندة لة هةمان سةدةدا سيكؤلاريزم بة واتاى رِوانينيَكى ثاسيف لةمةرِ دامةزراوة رِيَورِسمة ئاينييةكانيشدا دةبينريَت , لةسةدةى بيستةمدا , سيكؤلاريزم لة ليَكؤلَينةوةى خةباتى دذ بة دةسةلاَتدارى كلَيَسة و مةسيحيةت بىَ "سةروبةرى"دذة رِؤحانى و دذة ئاينى برةويَكى زياترى ثةيداكرد , "ماكس ظيَبةر " كؤمةلَناسى بةناوبانط بؤ يةكةمجار سيكؤلاربوونى بة شيَوةى ووشةيةكى ( تةوسيفى) و رِاظةيي و بة بيَ بايةخى و بيَ نؤرمى بةكارهيَنا و دواتر شيَوازى ناوبراو لةلايةن كؤمةلَناسى ثاش خؤى ثيَرةو كراو بة ثيَي تويَذينةوةى واتايي " لارى شلدانير" (shiner larry)سيكؤلاريزم بة شةش وات كةلَكى لىَ وةرطيراوة , وا ديَتة ثيَش ضاو كة ئةم شةش تايبةتمةندية لة خوودى ووشةكة طرنكتر بيَت و هةركةس باس لة سيكؤلاربوون يان داكؤكى نادروستبوونى سيكؤلاريزاسيؤن دةكا دةبيَ بة ووردى موبةستى خؤى لةو ووشةيةدا ديارى بكات :
واتاى يةكةم_ دارِمانى ئاين (decline of relgion), دامةزراوةكان , باوةرِةكان و دامةزراوة ئاينيةكان كة ثيَش لةوة جيَطاى متمانة بوون , متمانة و نفوزى خؤيان لة دةست دةدةن , ترؤثكى سيكؤلاريبوون كؤمةلَطاى نا ئايينية تايبةتمةنديةكانى ئةم ثيَناسةية بريتيين لة: زيَدةبوونى ئةو كةسانةى كة حاشا لة باوةرِة ئاينةكةى خؤيان دةكةن , يان طوومان لة رِاستى و دروستيان دةكةن , كةمبوونةوةى متمانةى رِؤحانيةكان , كةمببونةوةى ثةرستن و ئامادةبوون لة كلَيَساو مزطةوتدا .
واتاى دووهةم _هاوئاهةنطى لةطةلَ ئةم جيهانة (conformity wity thisworld), طروثى ئايينى يا كؤمةلَطاى ئايينى رِوو لة ميتافيزيك وةردةطيَرِن و زياتر لة رِابردوو رِوو لةم جيهانة دةكةن , لة بياظى مورِالدا لة مورِالَيَك كة ئيَمة بؤ جيهانى دوايي ئامادة دةكات دوور دةبنةوة و بةرةو مورِالَيَكى سازطار لة طةلَ ثيَويستيةكانى ذيان لة كؤمةلَطةى ئةورِؤدا دةجولَيَننةوة , خالَى ترؤثكى سيكؤلاريبوون كؤمةلَطايةكة بةتةواوى بةرةو لاى ئارمانجى ثراطماتيسى ذيان رِادةكيَشريَن و لةم رِووة طروثى ئايينى لة طةلَ طرووثة كؤمةلاَيةتيةكانى ديكةدا هيض جياوازيةكيان نابىَ .
واتاى سيَهةم _ رِزطارى كؤمةلَطا لة ضوارضيَوةى ئاين (of society from religion disengagement), كؤمةلَطا بةدةست ليَكؤلَينةوة ئاينيةكان كة لة رِابردوو لةسةر ئةوانة وةستابوو تاوةكو خؤى بة شيَوةى سةربةخؤ رِيَك و ثيَك بكاو , لة ئةنجامدا ئاين لة طؤرِثانى ذيانى تاكةكةسى سنوردار دةكا , خالَى ترؤثكى ئةمجؤرة سيكؤلارى بوونة ثيَكهاتنى ئاينيَكى بةتةواوى دةروونية كة بانؤريَكيان بةسةر دامةزراوة كؤمةلايةتيةكان و كردةوةى كؤيي نية , هةروةها ثيَكهاتنى كؤمةلَطايةك كة لة ويَدا هيض هيَمايةكى بةدةر لة بازنةى طروثطةلى ئاينييان نية , بة ثيَي ئةم واتاية سيكؤلاريبوون ثرؤسةيةكى ميذووية كة رِؤلى كؤمةلاَيةتى ئايين دةباتة ذيَر ثرسيارةوة و شيَوازطةلى ديكة لة دةسةلاَت دةكاتة ئالَتر ناتيظى دةسةلاَيةتى ئايينى و لة ئةنجامدا ئاين لة ضوارضيَوةى ذيانى تاكةكاندا سنوردار دةكا , بة ثيَي ئةم واتاية دووجؤر سيكؤلاريمان دةبيَت : فيكر"وجودى" (intelleclual extenlia) و , ئةوةى ديكةيان دامةزراوةيي_كؤمةلاَيةتى (institvlional socolia)سيكؤلاريبوون دامةزراوةيي ضاوديَرة بةسةر سةرهةلَدانى دةولَةتى سيكؤلار و بة ئةستؤطرتنى بةرةبةرةى ئةركطةلى ثةروةردةيي و ئاسوودةيية كة ثيَشتر بة ئةستؤى يةكيَكيانبوو , مةبةست لة سيكؤلاربوونى فيكرى _"وجودى"هةولَدانة لة رِيَطاى دنانى طروثى رِاستةوخؤ بؤ زانستةكة كة لة ئامؤذطاريةكانى ميتافيزيك بة دووربن , سيكؤلاربوونى زانست , هوونةر و مورِالَ تةنيا بة واتاى هاتنةدةر لةوانة لة كؤنترِؤلَى كلَيَسا و يان دووركةوتنةوةيان لة خويَندنةوةيةكى تايبةتى جيهانبينى ئايينية .
واتاى ضوارةم : جيَطؤرِكيَي باوةرِ و دامةزراوة ئايينيكان (beliefs and instivtons transpositiob od religious), زانست نويَطةلى هةلَسوكةوت و دامةزراوةطةليَك كة ثيَشتر لة بياظى دةسةلاَتى يةزدانى بوو بة ديارى كردنى خولَقاوى دةسةلاَتى مرؤظ و لة بياظى بةرثرسيارى ئةوةى دةطؤرِدريَن , لة واتاى جيَطيربوونى طريمانة لةسةر ئةوةوةية كة لايةنةطةليَك لة باوةرِكان و ئةزموونة ئايينةكان لة بوارى سثيتايي (مقدس) خؤى بةتةواوى مرؤظى رِادةطويَزريَن , خالَى ترؤثكى ئةم ثرؤسة ئايينية بةتةءاءى مرؤظى بووةو كؤمةلَطايةك كة لة ويَدا هةموو ئةو رِؤلاَنةى كة ثيَشتر بة شيَوةى سروشتى لة ئةستؤى ئايين بوو ليَي وةرطيراوة .
واتاى ثيَنجةم : لابردنى سثيتايي لة طةردوون (desacratizaation of the world), جيهان بةرةبةر سثيتايي خؤى لة دةست دةدا , ضوونكة مرؤظ و سروشت لة شويَنيَكى بةرز و مةزندا جيَدةطرن , خالَى ترؤثكى سيكؤلاريبوون كؤمةلَطايةكة بةتةواوى ئاوزمةند كة دياريدةكانى ميتافيزيك لة وييَدا هيض رِؤلَيَك نابينن . سيكؤلاربوون بةم واتاية مرؤظ لة ئاين بيَ نياز دةبيَ و لةسةر بنةماى ئاوةز دةذين , ويَنةى كلاسيكى ئةم رِوانطةية واتاى سرِينةوةى ئةفسوون (disnchantment) , "ماكس ظيَبةر"ة , كةبة واتاى ثرِؤسةيةكى هةلَنةطةرِاوة لة ئاوةزمةندبوون (rationalization)ة , ئةم ثرِؤسةية دةبيَتة هؤى رِوانطةيةك كة بة ثيَي ئةوة جيهان زنجيرة دياريدةيةكى مةزنى خوود بونيادة .
واتاى شةشةم : بزاوتن لة كؤمةلَطايةكى سثيتاتيةوة بةرة و كؤمةلَطايةكى سيكؤلارى (asacred to society movement( , ئةم بةرداشتة ضاوديَريَكة بة واتاى طشتيية لو طءؤرِانى كؤمةلاَيةتي , خالَى ترؤثكى سيكؤلاريبوون كؤمةلَطايةكةكة لة ويَدا هةموو برِياراتةكان لةسةر بنةماى ئاوةز و بةرذةوةنديخوازانة دةدريَت و بةرهةظيةتى تةواو بؤ طؤرِان هةية , ئيَستا بة سةرنجدان بة شةش واتاى سيكؤلاريزاسيؤن يان سيكؤلاري لابوون دةردةكةوىَ كة ئةم ووشةية بة دريَذايي ميذووى رسكانى ووشةيةكى باس هةلَطربووة و بةرةبةرة واتايةكى ديكةى بةخؤوة طرتوبيَ ئةوةى كة واتا ثيَشووةكةى لةدةستبدا , كة وابةة حةق بة "شاينز"ة , كة بةو ئةنجامة دةطا " ووشةى سيكؤلاريزيسؤن لةطةلَ هيَماو ضةمكةطةلى فرة _ بةتايبةتى ضةمكةطةلى طارناتيَ بيَ تةوفيرى يان دوذمنى دياريدة ئاينيةكان ئاوساوة , ئةم كةلَكيية و مةبةستة دذةكانى بةرِادةى ثيَويست كيَشة خولَقيَنة " , بةم ثيَية بةهؤى وةها جياوازييةك مةبةستطةلى جياواز و هيَنديَ جار دذ بةيةك , دةبواية هةركةس كة ووشةى سيكلارببون بة كاردةبات واتى تايبةتى خؤى لة بةكارهيَنانى ئةم ووشةية دةرببرِيَ , بةدريَذايي بةكارهيَنانى , خؤيشى ثيَوة ثابةند بيَت , ووشةى سرِينةوةى ئاين لة ذيان و جيهان تاكوو سرِينةوةى ئاين لة طؤرِةثانى طشتى لة خؤ دةطرىَ بةبىَ دةستنيشانكردنى وردى واتى تايبةتى خؤى ناتوانين بةكارى بيَنين , بةهةر جؤر كة بيَ ئةوةى كة لةم واتايةدا هاوبةشة سيَ واتاى سرِينةوةى سثيتايي (desacralization), قةبوولَكردنى جياوازى (differentiation)و جيَطؤرِكيَ (transposition)ة , بة جيَية بزانين "ماكس ظيَبةر " يةكةم كةس بوو كة لة سيكؤلاريزسيؤنى هيَناية نيَو كؤمةلَناسيةوة لة رِاظةكانيدا سةبارةت بةم ثرِؤسةيةوة , بؤ خؤى كةمتر كةلَكى وةرطرت , ناوبراو لة رِاظةكانيدا لة واتاى سيَ "لايةن"ة ى ديكةى كةلَكى ليَ وةرطرت كةبةناوبانطى فرةيش وة دةستهيَنا , واتة , ئاوزمةندى (rationality)سرِينةوةى ئةفسوون _(desentchetment)و رِووناكبيرى – ئةم سيَ واتانة , كةمتر بةوردى ثيَناسةيان كراوة .
نوسينى : ثوريا سولَتان
وةرطيَرِانى : جةلال كشوةر دووست
طؤظارى لاوان
ئؤرطانى يةكيةتى لاوانى ديَموكراتى كوردستانى ئيَران
ذمارة 36
وةرطيَرِانى : جةلال كشوةر دووست
طؤظارى لاوان
ئؤرطانى يةكيةتى لاوانى ديَموكراتى كوردستانى ئيَران
ذمارة 36