جطةرة بكوذترين ضةكى ئاشتى خواز
بةثيَى رِاثؤرِتى رِيَكخراوى ((يؤنسيَف)) , لةكاتيَكدا لةهةر دووضركةيةك مندالَيَك بةهؤى برسيةتى دةمريَ , بةثيَى رِاثؤرتى ريَكخراوةى جيهانى تةندروستى لةسالَدا 500 مليارد دؤلار لةريَطةى جطةرةوة سةرف دةكريَ يا باشتر بلَيَن دةبيَتة دوكةلَ ! جطةرة وةكو دياريدةيةكى سةدةى بيستةم خؤى دةرخستووة و لةوكاتةوة تا ئيَستا لة سةرتاسةرى جيهان بةكارهيَنانى بؤتة بةشيَك لة فةرهةنط و رِؤذانة رِؤذانة زؤر لة حةشيمةتى جيهان كة بة ثيَى سةرضاوةكان خؤى لةيةك ملياردوسيَسةد مليؤن كةس دةدبةكارى ديَنن و لةو ريَطايةوة بةشيَكى زؤر لةداهاتى جيهان سةرفى ئةمدوكةلَة كوشندةية دةبيَت و هةر بةثيَى ئةم سةرضاوةية ثيَشبينى دةكريَت بؤ سالَى 2025 رِادةى كةسانى سيطارى بطاتة يةك مليارد وحةوسةدمليؤن كةس . ئةمدوكةلَة كوشندةية لةسةدةى بيستةم هؤكارى مردنى 100 مليؤن كةس بووة و بةثيَى ليَكؤلَينةوةكان ئةم ئامارة لةسةدةى بيستويةك دةطاتة يةك مليارد كةس !
بةثيَى رِاثؤرتى ريَكخراوى تةندروستى جيهانى كة لة نويَترين ليَكؤلَينةوةى خؤيدا رِايطةياندووة جطةرة هؤكارى سةرةكى مردنى مرؤظ لةسةرتاسةريى جيهانة , بةثيَى ئةم رِاثؤرِتة ضوار مليؤن و ثيَنسةد هةزار كةس لةيةك سالَدا بةهؤى كيَشانى جطةرة دةمرن .
ئةم ليَكؤلَينةوةية لةسةر %99ى خةلَكى جيهان كراوة كة 179 ولاَت لةخؤ دةطرىَ .
ئةطةر هةر بةو شيَوةية برِاتة سةر تاسالِى 2030 ئةم ئامارة دةطاتة هةشت مليؤن و سيَسةد هةزار كةس لة يىك سالَدا .
ميَذووى بكارهيَنانى جطةرة :
هةرضةندة بةكارهيَنان و كيَشانى توتن و بةرهةمةكانى ((جطةرة))ميَذوويةكى زياتر لة ضوارسةد سالَةى هةية , بةلاَم هةروةك ثيَشتر ئاماذةى ثيَكرا , جطةرة دياريدةيةكى سةدةى بيستة و لةوسةدةيةدا كةبةكارهيَنانى وةكو فةرهنطيَك طشتى و جيهانى خؤى دةرخستوة . مرؤظ هةر لةكؤنةوة توتنى ناسيوة ((هيَروديَت )) ميَذوونوسى ناسراوى يؤنانى لةم ثيَوةنديةدا دةلَيَت : لةباشوورى ولاَت هةروةك خةلَكى ئةفريقا جؤرة رِووةكيَكيان دةسووتاند و دووكةلَةكةيان هةلَدةمذى . ئةوروثيةكان بؤ يةكةم جار لةسالَى 1492ى زاينى لةكاتى دؤزينةوةى قارِةى ئةمريكا بة هؤى ((كريستؤف كؤلَمب)) ئةم رِووةكةيان ناسي (توتن) دواتر كةسيَك بةناوى (كرومن)توتنى لة ئةمريكا هيَناية ئةوروثا و ضؤنيةتى بكارهيَنانى ئةم رِووةكة كوشندةيةى فيَرى ئةوروثيةكان كرد . طةلاَى توتن لةسالَى 1519 طةيشتة ئيسثانيا بةلاَم تا سالَى 1560 بةشيَوةيةكى طشتى بةكار نةهيَنراوة . لة نيَوةرِاستى سةدةى 16 زاينى بؤيةكةمجار توتن بردراية ذاثؤن و بةرهةم هيَنانى لة سالَى 1596ى زاينى لةو ولاَتة دةستى ثيَكرد .
زيانةكانى تةندروستى جطةرة :
بةثيَي سةرضاوة ثزيشكيةكان ((نيكؤتين )) كة ثيَكهاتةى سةرةكى سيطار ثيَكديَنىَ و دةوروبةرى ضوارهةوزار ماددةى شيميايي مةترسى هيَنةرى وةك ((ئامؤنياك و ئارسنيك ))ى تيَداية , بةلاَ ئةو ماددةية كةدةبيَتة هؤى رِاكيَشانى مرؤظ بؤ بةكارهيَنانى جطةرة ((يابند نيكوتين))ى ثيَدةلَيَن . نيكؤتين لة طةلاَى توتن دةست دةكةوىَ و زؤر كوشندةية . هةر جطةريةك 8تا 20 ميلى طرام نيكؤتينى تيَداية كة تةنيا يةك ميلى كطرامى دةضيَتة نيَو كةسى جطارة كيَش , 2 تا 5 ميلى طرام لة نيكؤتينةكة دةبيَتة هؤى رِشانةوةى كةسةكة و 60 ميلى طرام لة نيكؤتينيش مةترسى مردنى جطارة كيَشى بةدواوةية .
ئةو كةسانةى كة جطارة كيَشن لة كةسانى دي كة جياوازن , بةردةوام بؤنى جطةرة دةدةن , دةدانيان رِةش و مندالَةكانيان دووريان ليَ دةكةن و , زووتر لةخةلَكى ئاسايي تووشى نةخؤشى دةبن . تةنيا بةكارهيَنانى يةك تل ضوار جطةرة لةرِؤذدا مةترسى مردن لةرِيَطاى نةخؤشييةكانى دلَ تا سىَ بةرامبةر زؤر تر دةبيَت , و كةسانى جطةرة كيَش بةثيَي ليَكؤلَينةوةكان تةمةنيان 10 تا 15 سالَ لةخةلَكى ئاسايي كةمترة . دووكةلَى جطةرة 50 جؤر ماددةى شيَرثةنجة دروستكةرى تيَداية و هؤكارى تووشبوونى %80ى شيَرثةنجةى سيةكان و %75ى نةخؤشيةكانى ثيَوةنديدار بة بةسيةكان و %50 ى بةدلَةوة هةية ,بةثيَى سةرضاوةكانى ديكة خةرجى نةخؤشيةكانى ثيَوةندىلا دار بة جطةرة لةسالَدا دةطاتة 200 مليار دؤلار !
كةسانى جطةرةكيَش نةتةنيا بةدووكةلَى جطةرة مةترسى مردن و نةخؤشى جؤراوجؤر دروست دةكةن بةلَكوو بةكيَشانى جطةرةو بلاَوكردنةوةى ئةم دووكةلَة لةدةورووبةرى خؤيان مةترسى دةيان نةخؤشى بؤ كةسانى دةوروبةر دروست دةكةن و ئةطةر كةسيَك بةردةوام لةطةلَ كةسى جطارة كيَش ذيانبكات تةواوى مةترسيةكانى بةكارهيَنانى جطةرة شمولى ئةويش دةكات , كةوابوو دةبيَت تادةتوانين خؤمان لةكةسانى جطةرة كيَش دووربخةينةوة و تيَيان بطةيَنين كة لةشويَنة طشتييةكان جطةرة نةكيَشن . لةو ثيَوةندييةدا دكتؤر ((مايكلَ راسيل))لة ئةنيستوتى ثزيشكى دةروونناسى لةندةن دةرى خستووة , دووكةلَيَك كة بةدوواى بةكارهاتنى لةلايةن كةسانى جطةرةكيَشةوة بلاَة دةبيَتةوة لةسالَدا دةبيَتة هؤى مردنى هةزار كةس لة بريتانيا .
سالَى 1984 طةورةترين بةرثرسى ثزيشكى لة بريتانيا لةرِاثؤرتيَكدا , نوسيويةتى كيَشانى جطةرة لةسالَدا دبيَتة هؤى مردنى 100هةزار كةس لةم ولاَتة , هةروةها دةلَيَت جطةرة بكوذترين ضةكى ئاشتى خوازة كةمرؤظ دؤستى كردووة . لة ولاَ!تى ئةمريك بةثيَي سةرضاوةكان 340هةزاركةس لة سالَدا دةبنة قووربانى جطةرة كيَشان . لةولاَتى بةرِازيليش لةسالَدا 20هةزار كةس بةهؤى نةخؤشى دلَ و 20هةزار كةسيش بةهؤى نةخؤشى شيرثةنجة دةمرن , هؤكارى مردنيان لة كيَشانى جطةرةوة سةرضاوة دةطرن .
زيانة ماددييةكانى جطةرة :
كةسانى جطةرة كيَش جيا لةوةى زيانى تةندروستى بة خؤيان و دةورووبةريان دةطةيةنن , لةرِووى ماديشةوة هةم زيانيَكى زؤر بة خؤيان دةطةيةنن و هةم زةرةر لة ئابوورى ولاَتةكةشيان دةطةيةنن . بؤ ويَنة بةشيَك لة داهاتى خؤى سةرفى كرِينى جطةرة و هةروةها خؤدةربازكردن لةو نةخؤشيانةى كة لة بةكارهيَنانى جطةرةوة سةرضاوة دةطرن وةك جؤرةكانى شيَرثةنجة كة لةلايةن حكومةتةكانةوة ثارةيةكى زؤرى بؤ تةرخان دةكرىَ تا زيانةكانى ئةم نةخؤشية كةم بكةنةوة , ثيَشتر ئاماذة بةوة كراوة كة 200مليار دؤلار لةسالَدا سةرفى ئةم نةخؤشية دةكرىَ .
بةثيَى سةرضاوةيةكى ديكة %25 ى ئةو ئاطرانةى كة لةشويَنة جؤراوجؤرةكانى جيهان رِوو دةدةن وةكو بةنزينخانة و دارستان و ليَرِةوارةكان بةهؤى جطةرةوة رِوو دةدةن و بة ملياردةها دؤلار زيان بةسروشت و سامانة سروشتيةكان دةطةيةنىَ .
بةكورتى :
سيطار وةك يةكيَك لة لاوازترين ماددة هؤشبةرؤةكانى ئةم سةردةمة , يةكيَك لة طرنطترين دياريدةكانى سةدةى بيستةمة كة لة بوارى تةندروستى و ماددييةوة زةرةد و زيانيَكى زؤرى هةية , بةلاَم بازرطانيكردن بة جطةرةو و قازانجة ماددييةكانى لة هؤكارى زؤربوونى رِيَذةى كةسانى جطةرةكيَشة لة جيهاندا .
هةربؤية زؤر جار ئةو ثرؤذةو بةرنامانةى كة لةلايةن دةولَةتةوة دادةنرىَ سةركةوتوو نابىَ . بؤ نمونة ولاَتى بريتانيا((ئينطلترا))بةثيَى سةرضاوةكان %60 ى داهاتى ئةم ولاَتة لةرِيَى جطةرةوة دةست دةكةوىَ كة خؤى لة 400 مليؤن ثاوةند لةسالَدا دةدات . هةروةها دةولَةتى بةرِازيل لةرِيَطاى جطةرةوة لةسالَدا 6/11%ى داهاتى هةية.......
نوسينى : مةهدى بةدرى
طؤظارى لاوان
ئؤرطانى يةكيةتى لاوانى ديَموكراتى كوردستانى ئيَران
ذمارة 37